Hamarkada bat bukatu da eta balantzeak egiteko garai aproposa da. Euskal komikiarentzat XXI mendekoaren bigarrena irabazitako hamarkada izan dela lasai asko ziurta dezakegu . Inoiz baino biziagoa eta inoiz baino oparoagoa… hemen dugu euskal komikigintza.
Frogak
Hemen beheko grafikoan dago froga nagusia, komiki ekoizpen-datuak. Argi eta garbi erakusten du grafikoak 10eko hamarkadaren hasieratik goranzko joera bat eman dela eta gailurra itxi dugun urtean kokatzen dela.
Datu orokorrak kontuan hartzen baditugu diferentzia ez da makala. 2000-2009 tartean 63 komiki argitaratu baziran, azken hamarkadan 179 izan dira.
Ekoizpen- eredua erabat aldatu da. XX. mendeko lehen komikiek, aurreko tendentziei eutsiz, irakurle gazteenen konplizitatea bilatzen zuten, hala ere, Internet eta joku elektronikoen konpetentzia areagotuz joan zen neurrian, komikiek ozta-ozta manten zezaketen aurreko garaietako irakurlegoa. Gaur eguneko komiki gehienek irakurle heldua dute helburu, baina, hala eta guztiz ere, azken urteetan balantza orekatuz joan da, eta eskaparateetan ume eta gazteei zuzendutako komiki interesgarriak gero eta ugariagoak dira. Horixe dugu komiki-kultura etorkizunean bizirik mantentzeko formulan datu garrantzitsu bat.
XXIeko lehen hamarkadako ekoizpen-eredua badu beste diferentzia nabarmen bat. Liburutegi publikoetarako egiten zen erosketa sistemari esker editoreek komiki salmenta kopuru konkretu bat ziurtatzen zuten (Euskarri Orokorra izeneko formularen bitartez). Eta formulak izan zezakeen alde positiborik, baina alde labainkorragorik ere. Editoreek euren produktuak merkaturatzeko baino, liburutegi sarean kokatzeko helburuarekin baino ez sortzearen arriskuaz ari gara. Gerta zitekeen adibidez serie europear klasiko bateko album solte bakar bat kaleratzea, eta seriea publikatzen jarraitzeko asmorik izan gabe.
Gaur aldiz estrategia berri bat dago komikigintzari laguntzeko sortu den formulan. Irudi sorkuntzarako Eusko Jaurlaritzak duela hiru urte martxan jarri zituen diru-laguntzetan adibidez. Kasu honetan dirulaguntzek komikiaren egilea saritzen dute, baina argitaletxe baten babespean dauden proiektuek sendotasun bat erakutsi behar dute, sortzen den produktua behar bezala merkaturatuko dela ziurtatuz. Estrategia berri honek eman du emaitza onik eta badira Euskal Herrian sortutako komikiak nazioartera zabaldu direnak.
Baina laguntzak motor konplexuago baten pieza bat besterik ez dira. Beste piezak, inportanteenak, argitaletxeak, egileak eta irakurleak dira.
Eta motor baten funtzionamendu onerako pieza guztiak behar bezala sinkronizaturik eta urindaturik joan behar dira, euskal komikigintzaren motorrak aurretik dituen kilometroak eta kilometroak, hamarkadak eta hamarkadan ibiltzen segitzeko.
Patrice Ordas komiki-gidoigilea atzo hil zen 68 urte zituelarik.
SOS Lusitania komikia aurkeztera etorri zen Patrice OrdasParrapean Egunetara 2016an
Nobelagile eta komiki gidoigile oparoa izan zen Patrice, batez ere komiki historikoaren alorrean nabarmendu zena. Berrogeitik gora dira komikietara egokitu zituen gidoiak eta batez ere L’Ambulance 13 seriearekin lortu zuen arrakasta. Euskaraz Harriet etxearen eskutik agertu zen SOS Lusitania albuma 2016an, eta Patricek Manini eta Cothiasekin batera sinatu zuen gidoia. Patrice Ordas ezagutzeko aukera izan genuen Parrapean Egunetara komikia aurkeztera etorri zenean. Goian Bego Patrice.
Komikien inguruan proposamen berri ugari antolatu dituzte Donostiako Kultura eta Komikigunekoek:
Azaroaren 27anDzirt-dzart saio berri bat ospatuko da Intxaurrondoko Kultur Etxean. Bertan parte hartuko dute Ainara Azpiazu ‘Axpi’ eta Iñaki Martiarena ‘Mattin’ komikigileek, Idoia Torregarairen gidaritzapean. Saioa Donostia Kulturak antolatu du Komikigunearen laguntzarekin batera.
Azaroak 28an, goizez, 9etatik 14etarakomikigileei zuzendutako formakuntza saio bat antolatu dute Komikiguneko lagunek. Koldo Mitxelena Liburutegiko Ganbaran izango da saioa eta irakasle lanetan puntako egileak gonbidatu dituzte bertara: Dani Fano, Albert Monteys eta David Rubin.
Tailer edo masterclassaren gai nagusiak orri konposizioa. narratiba estrategiak. bunbuiloak eta errotulazioa izango dira. Ondoren egileekin inguruko jatetxe batean bazkaltzeko aukera izango da.
Komiki berriak, aurkezpenak, ekitaldiak… 2019a urte oparoa izan dela, behintzat komiki ekoizpenaren ikuspuntutik, ez dago dudarik. Argitaratu den azken-azkena Nabarraldek editatu duen Asiskoren komikia dugu: 1620. Nafarroa Beheregaina. Datorren astelehenean, abenduak 2an, aurkeztuko du egileak Donostiako Koldo Mitxelena Kulturunean.
Datorren asteartean, azaroaren 19an, 11:30ean Bilboko La Bolsan aurkeztuko dute komikia egileek, Harkaitz Cano eta Adur Larreak. Aurkezpen lanetan Garazi Arrula, Txalapartako editorea, ibiliko da. Seguru gaude Antzara Egunak aurten izan den komiki ekoizpen apartari ginda jarriko diola.
1984ko azaroaren 20a izan zen aukeratutako eguna, orduan erahil baitzuten, Bilboko Errekalde Zumarkalean zuen pediatria kontsultan, Santi Brouard. Hilketa Espainiako Barne Ministerioaren fondo erreserbatuak erabiliz finantzatu zutela ondo frogatu zen arren, goi erantzuleek aurten bete dituzte 35 inpunitate urte.
Asterix galiarra Pilote aldizkariarekin batera jaio zen duela 60 urte. Iñaki Beobide zumaiarrak aldiz, Asterixek baino urte batzuk gehiago ditu. Hala ere Asterixen ausardia bera erakutsi zuen 1976an Pilotek urte batzuk lehenago kaleratutako seriea euskaratu eta publikatu zuenean.
Karol Beffa eta Guillaume Metayeren gidoiarekin, Aleksi Cavaillezen marrazkiarekin, Delcourt etxeak kaleratu zuen abuztuan musikari lapurtarraren komiki biografikoa.
Gidoiaren haria 1936 urtean du hasiera, Ravelek bere lagun mina den Roland-Manuel dizipuloari bere bizitza kontatzen dionean eta, era berean, bere musika lan ospetsuenak konposatzen dituen bitartean.
Alberto Breccia jaio zenetik aurten bete dira ehun urte. Alberto Breccia (1919-1993) komikigintzak eman duen izen handienetako bat dugu eta efemeridea aprobetxatuz bere ibilbide osoa errepasatu eta euskaraz argitaratu zuen lan bakarra gogora ekarriko dugu. Bestalde, Begoñako liburutegian hilabete bukaera arte bere lan azpimagarrien erakusketa bat dago ikusgai.
Iparra-hegoa liburutik ateratako bineta. Ikusager argitaletxeak kaleratu zuen album kolektiboa da euskaraz dagoen Alberto Brecciaren lan bakarra. Sasturainek sinatu zuen istorio labur honen gidoia.
Alberto Breccia Montevideon jaio zen. Hiru urte bete zituenean gurasoekin Buenos Airesera aldatu zen, Mataderos izeneko langile auzune txirora, non fabrika, lapur txiki eta tango doinuen giroan hazi eta hezi zen.
MILTON
CANIFFEN ERAGINA
Adoleszentzian aitarekin batera langile moduan ibili zen fabrika batean, baina marrazkirako zuen abilezia bereziak langile lana utzi eta ofizioz aldatzeko aukera eskaini zion. 1938 urtean Lainez edizio etxerako lanean hasi zen, non nobela popularrak zein abentura istorioak egokitu zituen marrazkietara. Milton Caniff (1907-1988) estatubatuarraren estetika errealista miresten zuen eta haren estiloa imitatuz sortu zituen bere lehen pertsonaiak: Kid del Rio Grande, El Vengador…
Mariquita terremoto pertsonaiarako aldiz estiloa erabat ezberdina erabili zuen eta umore klabeetan marraztu zuen.
1944 urtean Lainez editorearekin kolaborazioa eten egin zen. Garai hartan ezkondu eta hiru seme alaba izan zituen: Enrique (hau ere, komikigile ezaguna bihurtuko zena), Cristina eta Patricia.
1946 urtean Patoruzito aldizkarirako lanean hasi eta hainbat abentura kutsuko istorioak sortu zituen, Jean de la Martinica, El club de Aventuros eta batez ere, oso arrakastatsu suertatu zen polizi serie bat, Vito Nervio, 15 urte luze iraun zuena.
OESTERHELD-BRECCIA
BIKOTEA ELKARREKIN LANEAN
1957an Buenos Aireseko Escuela Paramericana de Arteko irakaslea bilakatu zen Alberto. Bertan sortuko zen argentinar marrazkilari belaunaldi berri bat (José Muñoz, Walter Fahrer, Ruben Sosa, Mandrafina…). Hugo Pratt irakasle kidea izan zuen eta eskola berean ezagutu zuen sekula izan den gidoilaririk handienetako bat, Héctor German Oesterheld (1919-1978). Biek batera urte berean Sherlock Time pertsonaia sortu eta Hora Cero aldizkarian publikatzeari ekin zioten. Brecciak inoiz aitortuko izan zuen hura izan zela bere kalitatezko lehen lana, askatasun osoz experimentazio grafikorako aukerak eskaini zion lehen proiektua.
1960 urtean europar editoreentzat lanean hasi zen, batez ere Ingalaterrako Fleetway etxearentzat. 62an berriz Misterix aldizkarian Mort Cinder seriea sortu zuten, kritikari askoren ustetan komikiaren historian inoiz izan den gailur handienetako bat.
1966an emaztea hil zitzaion eta
urte berean eskola propioa sortu zuen, Instituto
de Arte, artearen disziplina ezberdinak uztartzen zituen eskola.
1968an Enrique semearekin Che Guevararen biografia marraztu zuen, Oesterhelden gidoipean. Publikatu eta berehala arrakastatsua bilakatu zen baina Estatuko Informazio Zerbitzuek ikerketa zabaldu zuten. Ostean hainbat mehatxu jaso zituzten egileek eta azkenean komikiaren originalak suntsitu behar izan zituzten.
Gurean Che Guevara komikia Ikusager argitaletxe gasteiztarrak kaleratu zuen 1987 urtean Ernesto Sabato idazlearen hitzaurrearekin baina ez zen euskarazko ediziorik agertu.
1969an, Oesterheldekin batera berriro ere, Eternautaren bigarren bertsio bat sortu zuen Gente aldizkarian argitaratzeko. Publikatu zenean eskandalua eragin zuen ere bertsio berriak, grafikoki abangoardistaegia zelako orduko garaietarako eta, bestalde, politikoki ere, Argentinako gobernuaren erreferentziaz josirik zegoen. Irakurleen kexak zirela medio editoreek publikatzeari utzi behar izan zioten.
1970an bigarren biografia bat sortu zuen Brecciak, Eva Peron edo Evitarena, eta aurrerantzean batez ere europar merkatuarentzat lanean ariko da.70 hamardatik aurrera hainbat literatur lan egokitzeari ekingo dio: 1973an Lovecraften Cthulhuko mitoak, 1975ean Allan Poeren Bihotz salataria eta beste hainbat hego-amerikar egile batzuen lanak ere (Borges, Onetti edo Garcia Marquez)
CARLOS
TRILLOREKIN ELKARLANEAN
1975 urtea elkarlan berri eta emankor baten hasiera izan zen. Carlos Trillo idazlearekin batera Un tal Daneri seriea abian jarri zuen. 1976an militarren estatu kolpea ematen dute Argentinan eta kolpearen ondorioz desagertuetako bat Hector Oesterheld, ordura arte Brecciaren gidoigile prinzipala, izango da . 1977 amaieran desagerrarazi zuten eta seguraski 1978an erahil. Giro ilun honetan sortu zen Buscavidas, Grimm anaien ipuinetan oinarritutako istorioen bilduma eta bakarka argitaratutako Dracula. Aldi honetan burutu zuen esperimentazio grafikoa, material eta teknika ezberdinak erabiliz, sekulakoa izan zen. Tinta, akuarela, akrilikoak, decoupagea, collageen bitartez komikiaren muga estetikoak arakatu zituen. Arlo horretan ez da komikigintzaren historian Brecciaren parekorik izan.
PERRAMUS: ARO BELTZAREN AMAIERA ETA JUAN SASTURAINEKIN LANEAN
1982 urtean Malvinetako gerrarekin bukatu zen Argentinako diktadura. 1983an Juan Sasturainen lanean oinarritutako Perramus sortzen du Brecciak. Perramus da Albertoren lan nagusia, bost urteko lanaren emaitza, errepresioa sufritu zuten Argentinako herrikideei eta Hector Oesterheld lagunari bereziki eskainia.
Aldi berean ilustrazio lanekin jarraitu zuen eta hainbat album kolektiboetan hartu zuen parte,adibidez gorago aipatu dugun Ikusager Gasteizeko argiteletxeak publikatu zuen, Iparra-hegoa liburuan. Hau da euskaraz aurki dezakegun Alberto Brecciaren lan bakarra.
1991ean Ernesto Sabatoren Informe sobre ciegos liburua egokitu zuen. Bere album formatuko azken lana El Dorado, el delirio de Lope de Aguirre izan zen.
BEGOÑAKO LIBURUTEGIAN ALBERTO BRECCIAREN LANAK IKUSGAI
Bestalde Alberto Brecciaren lana ezagutu nahi duenak aukera dauka Begoñako liburutegian hilabete bukaera arte jarrita dagoen erakusketa bisitatzeko. Bere lan aipagarrienak bertan ikusi ahal izango ditu.
Bruselako Fête de la bande dessinée-k pasadan ostiralean zabaldu zituen ateak, eta bertatik pasatuko dira 250 egile baino gehiago, euskaldun egileak ere tartean izango direlarik. Aurtengoan Asisko, Alex Macho eta Harriet bertan dira euren liburuak sinatzen. Alex Macho eta Harrieten kasuan argitaratu berri duten liburua bertan aurkeztuko dute: Lotsa eta ahaztea, Harriet argitaletxeak kaleratu duen euskal bertsioan edo La honte et l’oubliGlenatek kaleratu duen bertsioan.
Bruselako komiki jaialdia 2010ean sortu zen, eta 2015etik aurrera Etxepare Euskal Institutuarenlaguntzari esker, euskal komikigileek parte hartzen dute Komiki Jaialdian.
Juan Antonio Letamendia (Donostia, 1940), Leta, Lerro, Neuk, Geuk edo Fits goitizenekin sinatu zuen marrazkilaria dugu. Gaur egun komikizaleen artean arras ezezaguna den arren, gure ustez talentu handiko egilea da. Euskal komikiaren zuzia 60. hamarkada osoan zehar piztuta mantendu zuen egile bakarra izan zen.
Zor itzela dugu euskal komikizaleok bederatzigarren artea sasoi ilunenetan ere bizirik mantendu zuten egileekin. Sasoi oso iluna izan baitzen euskal kulturarentzat orokorrean, eta euskal komikigintzarentzat konkretuki, 1936-39ko gerra amaieratik 1970 hamarkadaren erdi aldera doan tartea (1972 urtetik aurrera gauzak aldatzen joan ziren). Iluntasuna ia erabatekoa izan zen Anaitasuna sortu (1953) eta Zeruko Argia berpiztu zen arte (1954). Bi aldizkari hauetatik kanpo ez dugu (orain arte behintzat) euskal komikien arrastorik beste inon aurkitu. Kontuan hartu behar da 60. hamarkadako beste argitalpena, Pan-pin tebeoa, Zeruko Argiaren gehigarri edo “suplemento” moduan zabaldu zutela, denborak aurrera egin ahala modu nahiko autonomoan funtzionatu bazuen ere. Anaitasuna eta Zeruko Argia eta haren gehigarri Pan-pinetik at, beraz, deusik ez.
Zeruko Argiaren ibilbidean 1963 urtea funtsezkoa izan zen. 1960. urtean agintari frankistek Zeruko Argia hilabetekaria zarratu egin zuten. Hala ere, 1963 urtean hirugarren jaiotza bat izan zuen aldizkariak eta oztopo eta debeku guztien gainetik indarberriturik kaleratu zen berriz aldizkaria, oraingoan langa gorago jarriz, astekaria bezala. Aldizkari berritu hartan agertuko ziran Letamendiaren txiste grafikoak. Era berean, 1960tik hilabetero agertzen zen Pan-pin tebeoa berrantolatu egin zen, Jesus Elosegik Pan-pinen ardura hartu zuenean. Orduan Letamendia eta Yulen izeneko marrazkilariek, bertan argitaratu zuten ilustrazio, tira zein orri beteko istorioak. Pan-pin-ekin kolaborazioa 1964 urtean eten egin zen.
Zeruko Argian epe oso luze batez, hamar urtez, mantendu zuen piztuta komikiaren zuzia Juan Antonio Letamendiak. Egia da, komiki kopuruaren aldetik, ez zuela gehiegi argitaratu, baina Zeruko Argiarekin mantendu zuen harremana espero genuen baino luzeagoa izan zen eta harreman horri esker euskal komikiaren historiaren errepasoa egiten dugunean 60. hamarkada, ez da zulo hutsean geratu.
Pan-pin tebeoan istorio luzeagoren bat argitaratu bazuen ere, 60. hamarkadan bineta bakarreko umore-grafikoa landu zuen nagusiki.
Zeruko Argiarekin harremana hamarkada oso batez mantendu zen. 1963 urteko martxoan, aro berriko lehen Zeruko Argian, egin zuen lehen kolaborazioa. Azkena 1973 urteko ekainekoa izan zen. 1969-1973 tartean Zeruko Argiarekiko kolaborazioak urrituz joan ziren, garai hartan filologia ikasketetan murgildurik buru-belarri zebilelako. Jarraian Santo Tomas Lizeoan klaseak ematen lanean hasi zen. Garai hartan sortu zituen ikasketetarako lehen material didaktikoak. Alor horretan bereziki nabarmendu izan da Letamendia, hau da, euskara ikasteko liburuen sorkuntzan. Gramatika akigarriak sortu beharrean, komikiaren baliabide komunikatiboak irauli zituen liburuen orrietara. Umore grafikoa euskararen zuen ezagutzarekin ederki uztartzen jakin zuen. Esan behar da gaur egun euskara zabalkunde edo ikerketaren alorrean egindako lanagatik batik bat, dela ezaguna Letamendia (1975ean euskaltzaina izendatu zuten). Hala ere, euskal komikiaren historia osatzeko lanean gabiltzanez, arreta nagusia komikigile bezala izan zuen traiektorian jarri dugu.
Euskera-6 izan zen sortu zuen lehen testuliburua. Baina ez zen horretan geratu, ez. Euskara ikasteko Bakarka metodo arrakastatsuaren lehen 3 liburuak Letamendiarenak dira, eta arrakasta horren sekretua liburuaren alde grafikoan datza seguruenik, gramatika-liburu huts eta idorra izan zitekeena, komiki istorio umoretsuen erabilerari esker, irakurgai atsegina bihurtzea jakin baitzuen. Horren berezia da euskal komikiaren historia ze, non eta gramatika liburuetan ere, gure komikigintzaren urratsak aurki ditzakegu.
Baina Juan Antonio Letamendiak komikiarekin zuen harremana ez zen horretan
geratu. Franco hil osteko aldizkari berrietan komikiak sortzen segitzeko aukera
izan zuen eta hala egin zuen. Eugenio
Ibarzabalek Garaia aldizkaria
1976 urtean sortu eta aspaldiko laguna izanik, Juan Antonio Letamendiari lekua eskaini zion aldizkarian. Orduan jaio
zen Fits. Izen berri horrekin sinatu zituen gazteleraz zein euskaraz aldizkari
horretan argitaratu zituen marrazki guztiak. Bertan bineta bakarreko ilustrazio
ugari zein komiki istorio luzeagoak landu zituen. Zoritxarrez Garaia ibilbide laburreko argitalpena
izan zen. 1976ko irailean sortu eta 30 ale argitaratu ondoren, 1977ko martxoan zarratu
zen.
Garaiako zuzendari ohiak, 1979 urtean, Muga izeneko aldizkari berri baten sorreran hartu zuen parte. Berriz
ere Eugenio Ibarzabalek Letamendia aukeratu zuen aldizkariaren
umore grafikoaren atala lantzeko. Oraingoan argitalpenak biziraupen luzeagoa izan
zuen eta 1986 urtera arte iritsi zen. Aldi berri horretarako Fits goitizena mantendu zuen Letak, normalean orri biko komikiak landu
zituen eta estilo grafikoaren
ikuspegitik ere, nabarmena izan zen aldi horretan izan zuen bilakaera.
Azken lanak Hondarribia aldizkarirako sortu zituen Letamendiak, 1981-1991 tartean. Ibilbidea luzea 1963tik 1991ra.
Izengoitien hiztegi txiker bat
Bere lanak sinatzeko erabili
zituen izengoiti ezberdinetan Juan
Antonio Letamendiaren ibilbide artistikoaren argibideak daude: Leta, Lerro, Neuk, Geuk edo Fits izan dira bere garai ezberdinetan erabili zituen izenak. Argibidea esan dugu eta akaso nahasbidea idatzi behar genuen,
hainbeste izengoitien erabilerak identifikazio arazoak sortu besterik ez baitu
egin. Alabaina izengoiti guztien atzean zegoena autore bakarra zen, Juan Antonio Letamendia.
Leta: Bere
abizenaren lehen letrekin, Leta,Pan-pinen agertu zen.
Lerro:
izena Zeruko Argiaren lehen aleetan
erabili zuen. 1963ean hasi eta 1965eko urriko 17ra arte.
Geuk eta
Neuk:
Batzuetan Geuk, besteetan Neuk, izen biak erabili zituen Zeruko Argian 1966ko irailetik 1973ko
ekainera doan tartean. Tartekatze horren arrazoiak Juan Antonio berak eman zizkigun iaz egin genion elkarrizketan:
“Neuk, neronek osorik asmatutako txisteetan erabiltzen
nuen. Baina halako batean beste norbaiten testu soilak, “Aitonaren irakatsiak”
titulupean, nik marrazteko pasatzen hasi zitzaizkidan eta bistan da orduan
sortzaile nagusia ez nintzela ni, testu asmatzailea baizik. Hori dela eta,
Neuk-en ordez Geuk sinatzen nuen horrelakoetan. Bion umorea, gainera, oso oso
bestelakoa zen. Testuaren asmatzailea (izkirimiriarena, beraz) Txomin Amasorrain
bergararra zela esango nuke”
Fits: Garaia(1976-1977)
eta Muga
(1979-1986) aldizkarietarako aukeratutako izengoitia dugu. Halako izen bat
hautatzeak zerikusia du seguruenik Letamendiak
bere buruarekiko eta bere lanarekiko erakusten duen apaltasun jarrerarekin. Ez
da gure ustez jarrera zuzenena, Letamendiak kopuru aldetik ez zuen lan
ikaragarri bat ekoiztu, hori egia da, baina bere marrazkerak eta umoreak
badaukate nortasun artistiko oso interesgarri bat, orduko nazioarteko umore grafikoen
korronteekin lotura agerikoak dituena.
Sinpletasunaren zorrotza
Umore grafikoaren klabean marrazten du Letak. Zeruko Argiako lehen sasoian bineta bakarreko umore grafiko landu zuen. Estiloaren aldetik eraginak berak azaltzen ditu aipatutako elkarrizketan. Lehenik eta behin, La Codorniz-eko aldizkari satirikoaren eragina dator, eta La Codorniz-eko egileen artean, batez ere donostiar egileen influentzia nabarmentzen du. Alvaro de Laiglesia donostiarrak zuzendutako aldizkarian baziren ere egile donostiarrak. Chumy Chumez edo Rafael Munoa adibidez. Azken hau da inportantea bereziki Letarentzat, laguna baitzuen, eta gazten denboretan Donostiako alde zaharrean zuen bitxi-dendan sarri izan zen, Munoa marrazketan ari zen bitartean, haren ondoan begira-begira ordu luzeak emanez. Beste egile batzuen eraginak ere, Conti eta Bruguera eskolakoen egileena adibidez, bistakoak dira.
Alabaina orduko Letaren marrazki estiloa arretaz aztertzen badugu, Conti edo Munoaren ildoan baino, uste dugu Siné baten sinpletasun grafikotik gertuago dabilela. Bai Sinék eta bai garai hartako Letak marrazteko inprobisazio efektua bilatu baitzuten, gehiegi lantzen ez den marrazkia, paradoxa-umorea egiteko askoz eraginkorragoa baita. Detaile txikiagoetan ere berriro Siné datorkigu gogora, adibidez ninigabeko begi zurien erabileran.
Noski, Siné-ren eta Letaren antzekotasunak alde grafiko horretan bukatzen dira, Letak azken finean ez baitzuen izan aukerarik karrera grafiko oso bat komikigintzari loturik bizitzeko, euskal komikigintza ia existitzen ez zelako eta gaien aldetik ere, orduko mugak oso hertsiak zirelako.
