Komiki formatua duen gida bat aurkeztu dute, hau da, komikia aztertzen duen komiki bat aurkeztu dute. Josean Morlesin izan da ilustrazioak egiteko ardura izan duena, eta berarekin izan gara.
Lana jatorriz ingelesez argitaratu zuen Oxfordeko Unibertsitateak, orain euskaraz EHUk kaleratu du, LAIDA ikerketa-taldearen babesarekin. Egileak Enrique del Rey Cabero, Michael Goodrum eta Josean bera izan dira. Baina erakunde akademiko batetik sortutako lana izan arren, aldez aurretik uste baino entretenigarriagoa da. Ez da komikiaren gaineko txosten astun bat, komikia gaia duen komiki bat baizik. Hala, bederatzigarren artearen alde ezberdinak aztertzen dira binetaz bineta: komikien hizkuntza, komiki ekoizpena, komiki formatuak…
Beraz komiki lengoaiaren ikerketarako baliabide berri bat dugu esku artean, eta esan behar, gure hizkuntzan baliabide hauek nahiko urriak izan direla orain arte.
Erabat oharkabean pasa zaigun heriotza baten berri eman nahi dizuegu gaur Komikeritik. Luterl Elkartekoek gogorarazi digutenez, 2020ko azaroan Habeko Mik aldizkariaren fundatzailea, Enrike Larrarte, hil zen. Haiek esan bezala “Euskal komikigintzan izkutuko lana egiten dutenetako bat izan zen”.
Enrike Larrarte Arregi (1945-2020), Habeko Mik aldizkariaren sortzailea
Enrike Larrarte marrazkilaria izateaz aparte -adibidez, 1978-79 urteetan Zeruko Argian astero marraztu zuen-, Habeko Mik aldizkariaren sortzaile eta sustatzaile nagusia izan zen. Luterlko lagunek egindakoa izango da seguruenik Enrike Larrarteri egin zaion elkarrizketa bakarra –Globho fanzinaren 12. zenbakian argitaratu zen-. Bertan, Habeko Miken jaiotzaren eta mantentzearen gakoak azaltzen dira, eta, beraz, aldizkari horren sorrera eta garapena ulertzeko funtsezko testigantza da. Eta gai honen inguruan gehiago sakondu nahi duenak Juan Manuel Diaz de Gereñuk egin zuen ikerketa sakon eta zabalera jo dezake: Habeko Mik (1982-1991), euskal komiki ahalegina.
Jacinto Rivas Sanz, Elgeta (1906-1964), trikitilari ospetsu eta mitikoaren inguruan komikia sortu dute Dani Fanok, Koldo Izagirrek eta Garlukek. Trikiti munduan Elgetaren itzala handia izan da. Komikiaren munduan hiru egileon itzala ere, gero eta handiagoa da.
Gerra aurreko garaietan, baserri giroko erromerietara mugatuta zegoen trikitixarentzat, espazio berriak konkistatu zituen Elgetak, eta komikian islatzen den bezalaxe, trikitixaren errepertorioa beste estilo batzuetara zabaldu zuen. Igeldoko musika bandako zuzendariak, Elgeta trikitia jotzen entzutean, bineta batean esaten dituen berbak oso esanguratsuak dira: Ez da posible! Fox-trota jotzen ari da…diatonikoarekin!
Trikiti tradizionalaren errepertorioa kanpotik iritsitako erritmo berriekin aberastu zuen Elgetak
Baina Elgeta, musikaria trebea izateaz aparte , bere garaiko mugimendu sozial eta politikoetan inplikaturik ibili zen, bereziki balio aurrerakoiak defendatzen zituzten ezkerreko mugimenduetan. Elgeta komiki-pertsonaiaren izaera errebelde hori da egileek komikian gehien azpimarratzen dutena.
Gerra ostean frankistek preso hartu zuten Elgeta, eta une latzak pasarazi zizkioten. Urte gogorrak Elgetarentzat, baina baita trikitiarentzat ere. Espetxetik bueltan gazte askoren maisua bilakatu zen Jazinto. Ziurrenik, urte batzuk geroago ospetsu bihurtuko ziren Sakabibezalako trikitilarien oroimen kolektibotik datorkio Elgetari bere ospea, eta ez utzitako grabazioengatik, bakarra gordetzen baita. Bere lanari esker, hein handi batean, ez zen trikitiaren transmisioa hautsi gerraostean, Bizkaian gertatu bide zen bezala. Hori azaltzen du behintzat bere belaunaldiko beste trikitilari bizkaitar batek, Rufino Arrolak, Andrakako Errementariak (ondorengo bideoaren 0:52 minutuan):
Komikian Jazintoren bizitzako urrats nagusiak binetaz bineta irudikatzen dituzte egileek. Ez da esan beharrik, hiru egileek, euren lana maitasunez eta maisutasunez burutu dutela, hirurak baitira, bakoitza bere ofizioan, eskarmentu handiko profesionalak. Dani Fanok erakutsi zuen bere trebezia Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak eleberri grafikoan, duda barik gure komikigintzak eman duen gailur nagusietako bat den liburuan. Daniren marrazkiak karikaturarantz joera badu ere, ez du errealismoaren bidea galtzen. Alde biak orekatzen ditu marrazki trebe eta adierazkor baten bitartez, eta oraingoan Garlukek emandako koloreak emaitza indartu baino ez du egin.
Koldo Izagirreren gidoia bikaina da, hala ere tarteka telegrafikoegia iruditu zaigu. Komikia osotasunean ulertzeko, agian agertzen ez diren testu lagungarri batzuk beharko genituzke. Kanpoko narratzaile baten kutxa-testuak, orri-oineko oharrak edo irakurketan sortzen diren zalantzak argitzeko dossier bereziren bat. Adibidez beheko eszenaren esanahia argitzeko, Espainiako Errepublikako gobernuak dekretatutako amnistietako bat dela jakin beharko genuke (1936ko amnistia dela uste dugu), baina ez daukagu beharrezkoa den laguntzarik. Hau da, datu historiko horiek garrantzitsuak dira komikia ondo ulertzeko, komikiak alderdi sozial eta politiko horiei ere garrantzia ematen baitie, eta gertaera horiek guztiak dira Elgetaren bizitzaren atalak markatzen dituztenak.
Luzifer, Inpernugorriko tabernari ilustratua (eskoian), amnistia dekretu bati esker kartzelatik irtetzean
Bestalde, bigarren mailako pertsonaiek garrantzi berezia dute komikian, eta kontaketaren zenbait unetan Elgetaren gainetik lehen protagonistak izatera iristen dira: Txapasta, ezkerragaz olgaten zuen pelotaria; Don Francisco, pentsamolde kontserbadoreko apaiza, baina ezberdinen arteko kontziliazioa ere bilatzen zuena -pertsonaia interesgarria, on eta gaiztoen banaketa manikeotik urruntzen delako-; Akilino Amuategi, komikian zehar aldarrikatzen den figura historikoa… komikiak alde horretatik badu aberastasun nabarmen bat.
Dani Fanok, Koldo Izagirrek eta Garlukek zabaldu duten atea etorkizunean ez ixtea nahi genuke, eta gure musika-ondare aberatsa biltzen duten obra berriak ikusteko aukera izatea espero dugu. Komikia lan honetarako tresna baliagarria dela aspaldi erakutsi ziguten Robert Crumb bezalako maisu handiek.
Komiki sektorean lanean ari diren aktore ezberdinekin mahainguru bi antolatu dituzte Komikiguneko lagunek. Helburua, editore zein argitaletxeen eskutik, EHn komikia zein egoeratan dagoen aztertzea da; bai bertako produkzioa zein kanpotik ekarritakoa.
Abenduaren 14 eta 16an Donostiako Koldo Mitxelena Liburutegiko Aretoan bi solasaldi izango dira. Bi solasaldiok Koldo Mitxelena Liburutegiko Aretoan burutuko dira baina streaming bidez ere jarraitu ahal izango dira. Biak arratsaldeko 19:00tan izango dira.
14ean (asteartea): Harriet argitaletxeko Gregorio Muro komikigile eta editorea, eta Astiberri argitaletxeko bazkidea den Laureano Domínguez editorea izango dira protagonista.
16an (osteguna): Kodai manga argitaletxeko Aitor Sobera, Belleza Infinitaren gidari den Garikoitz Fraga eta Tupust Kolektiboko partaide Paula Estévez izango dira mahaiaren inguruan. Solasaldien aurkezle eta gidaritza lanak Inés Garcíak egingo ditu, Tobacco Days liburu-dendako arduraduna da Inés.
Azkuna Zentroa, La Cité Internationale de la Bande Dessinée et de L’image (Angoulême) eta La Maison de la Litterature (Quebec) zentruen artean sinatutako hitzarmen batek komikigileen arteko topaketak eta egonaldiak ahalbidetuko ditu. Horrela, hiru lagunentzako egoitza gurutzatuak lortu dituzte Marine des Mazeryk (Angoûleme), Jimmy Beaulieurek (Quebec) eta Higinia Garay bilbotarrak. Aurtengoa da programa honen lehen edizioa eta gai honen inguruan azalpen luzeagoak aurkituko dituzue Bilboko Udaleko Webgunean. Gure aldetik, zorionik beroena hirurei!
Pasa den astean Alvaro Matxinbarrenaren Wild is the wind erakusketa itxi zen Iruñean. 1970eko hamarkadatik lanean dabilen artista da Matxinbarrena, eta Berria egunkariak gogoratzen duenez “haren obrak hainbat museotan egon dira ikusgai, hala nola Madrilgo Reina Sofia museoan, Donostiako Koldo Mitxelena kulturunean eta Quitoko Arte Garaikideko museoan”. Komikerira dakargu, aldiz, Alvaro Matxinbarrena 80ko hamarkadan euskal komikigintzan nabarmendu zen egileetako bat izan zelako.
Komiki eta ilustrazio alorreko lana
Iruñeako arte erakusketak gogora ekarri digu Alvaro Matxinbarrenaren komikilariaren izena. Egia da haren komiki lanak Ipurbeltzen argitaratu zirela 1980 hamarkadaren erdialdetik aurrera, eta hortik kanpo ez zuela beste inon argitaratu. Ezagunak dira, ordea, liburu ilustrazio alorrean, batez ere 80 eta 90. hamarkadetan, Matxinbarrenak hainbat egileentzat egindako lanak. Besteak beste, Joxe Arratibel, Patxi Ezkiaga edo Pako Aristi liburuak ilustratu ditu Alvarok. Bere lanak zuen modernotasun puntu eta berezitasun estetikoagatik bada ere, azpimarratzekoa da Matxinbarrenak komikigintzan egin zuen lana.
Ipurbeltzen, Txomin eta Telmo pertsonaien sortzailea
Elitxu izeneko pertsonaia sortu zuen Alvarok 90. hamarkadaren hasieran. Baina komikiaren formatua baino, ipuin ilustratuen tankerako kontakizunak ziren Elitxurenak. Askoz interesgarriagoak izan ziren, gure ustez, urte batzuk lehenago jorratutako Txomin etaTelmoren bidea.
Txomin eta Telmorenak fantasiaz betetako istorioak ziren, trebetasun grafikoz eginak. Haren estiloak bazuen 80. hamarkadako nazioarteko komikiaren korronte berrien ukitua. Korronte berritzaile hauen bitartez mundu piktorikoaren kontzeptuak sartu ziren komikiaren barrutira. Erreparatu, adibidez, Telmo txakurraren diseinu grafikoan. Ez al dago kubismoaren eragin nabarmen bat haren diseinuan? Agian gehiegi esatea da, baina… ez al du Telmok ahaidetasun grafiko bat urte batzuk geroago famatua bihurtuko zen Mariscal disenaitzalearen Cobirekin? Txakurraren irudiaren tratamendu geometriko bera dago kasu bietan.
Baina, esan dugunez, Matxinbarrenak komikian egindako bidea ez zen oso luzea izan. Baina, hala eta guztiz ere, haren ekarpena garrantzitsua izan zela uste dugulako gogoratu dugu gaur Komikerin.
2015ean Dupuis argitaletxeak Les esclaves oubliés de Tromelin komikia argitaratu zuen. 1760ko uztailaren 31an esklabo malgaxeak garraiatzen zituen Ekialdeko Indietako Frantses Konpainiako ontzi batek Ozeano Barean galdutako uharte txiki baten arrezifea jo eta hondoratu egin zen. Uharte txikian hainbat esklabo eta tripulazioko kideak bizirik atera ziren. Hala ere irla txikian bizirik irautea ez zen gauza erraza izan. Bi sozietate txiki eratu ziren, esklabu beltzena, alde batetik, eta eskifaia zuriena, bestetik. Hondoratutako barkuaren hondarrak erabiliz, ontzi berri bat eraikitzea lortu zuten esklaboen laguntzarekin. Baina ontziratzeko eguna heldu zenean zuriak salbu jarri eta esklaboak uhartean geratu ziren.
Hori eta gehiago da Sylvain Savoia komikigileak liburuan azaltzen duena.
Tripulazioaren gehiengoa euskalduna
Orain berriki jakin dugu (Iñaki Egañaren Mil nuevas noticias insólitas del País de los vascos liburua irakurtzerakoan) Ozeano Barean galdu zen 800 tonako ontzia,L’Utile, Baionan eraiki zutela 1758 eta 1759 bitartean. Ez hori bakarrik, liburuaren arabera, eskifaiaren gehiengoa euskalduna zen. Baionarrak gehienak, baina baita Bilbo, Lekeitio, Ezpeleta edo Angelukoak.
Esklabotzaren historiaren parte txiki bat baino ez den istorio triste eta krudela dugu hau. Eta, horra hor, euskaldunak ere (batzuk behintzat), negozio zital honetan parte hartu zutela.
Hala ere, kasu honetan, ardura nagusia kapitainarena izan zela dirudi, Jean de Lafargue baionarrarena. Ontziak esklabuen garraioa debekaturik zuen arren, ezkutuan 120 esklabu inguru sartu zituen ontziaren sotoetan, Isla Rodrigues uhartean saltzeko asmoarekin. Ezkutukoa zen garraioa eta ezkutukoa, eta arriskutsua, aukeratutako bidea. Hortik etorri zen ontziaren hondoratzea.
Bilboko Arte Ederren Museoa bisitatu ondoren sortutako hausnarketa
Aspaldi komikia arte xumetzat hartzen zen. Azken urteetan, pixkanaka, gurean ere, komikiak “bederatzigarren artearen” ospea lortu du. Hala ere, oraindik museo eta erakunde kultural askoren ateak komikiarentzat itxita jarraitzen dute. Hori horrela dela egiaztatu ahal izan nuen Bilboko Arte Ederren Museora bisita egin ondoren. Bistan da gure elite kulturalen aldetik erresistentzia nabarmen bat dagoela, eta komikiari ez diote eskaintzen margolaritzari, eskulturari edo argazkilaritzari ematen dioten aintzatespena.
Frantzian eta Belgikan egoera oso bestelakoa da. Museo zein antzeko erakunde kulturalek komikiari eskaintzen dioten babesa handia da. Louvreko museotik hasi, Orsaykotik segi… zerrenda luzea da. Hergék Grand Palais des Beaux-Arts-en izan zuen erakusketa adibide txiki bat baino ez da. Azken hamarkadetan izan dira beste asko: Claire BretécherGeorge-Pompidoun, Bilal, Schuiten eta Peeters… Arts et Métiers museoan, Uderzo Frantziako Biblioteka Nazionalean.
Hugo Pratt Bordeleko Akitaniako Museoan 2022ko otsailera arte
Azaldutakoaren harira, primerako erakusketa bat bisitatzeko aukera dugu Euskal Herritik oso gertu. Datorren otsailaren 6ra arte arte zabalik izango daHugo Pratt, lignes d’horizons izeneko erakusketa, Hugo Pratt maisuaren unibertsoan murgiltzeko aukera paregabea.
Uztailak 29 honetan Txema Larrea joan zeneko hirugarren urteurrena beteko da. Txema Larrea, Basauriko Lapatza auzoko semea, pentsalari zorrotza eta sailkaezina izan zen. Arpoilari fina letren itsaso zabalean. Jakintsua bezain eskuzabala, intelektual-diboaren prototipotik urrun zegoena, idazle bikaina eta irakurle arretatsua. Komikiak, tebeoak, fanzineak eta antzeko “sasi-literaturak” ere oso gustukoak zituen.
Txema Larrea 1995eko Ostiela aldizkariko bigarren zenbakiko argazki batean, Patziku Perurenak Larrearen “Eukaldungoa erroizturik” liburuari eskainitako bigarren artikulua ilustratu zuena.
Komiki-bilduma
Txemaren komiki-bildumaren parte bat gure eskuetara heldu zen urte hasieran (eskerrik asko Adur). Beste batzuen artean honako ale bitxiak dira heldu zaizkigunak: Euskadi Sioux fanzinaren ale bat; TXT, Argiaren komiki gehigarriaren hainbat ale; Napartheid fanxine batzuk; Ipurbeltz, Xabiroi, Habeko Mik… Ostiela aldizkari satirikoaren lehendabiziko zenbaki biak; Emedy komikigile lapurtarrak eskuz egindako komiki-koaderno bitxi bat…
Euskal komikiaren historia osatzeko bidean pieza berri eta baliotsuak izango dira hauek, eta oraingoan ere, Txemaren ekarpena eta laguntza funtsezkoak izan dira, aurretik hainbatetan izan zen bezala. Esker mila, Txema!
Guillerge 1971 urtean jaio zen. Animazio, ilustrazio eta komikigintzan egin du bere ibilbidea, baina gure artean, batez ere, Xabiroi aldizkarian egindako lanagatik da ezaguna. Dani Fanoren gidoia zuen Kortsarioen ostatuakaleratu zuen 2015. urtean.
Bere ibilbide artistiko zehatzago ezagutu nahi duenak, komikipediara joatea besterik ez du. Bestalde, Igor Leturiak ere elkarrizketatu zuen Guillermo (eta baita Dani Fano bera) bere e-gorblogean.
komikeri 